1935 թվականի հենց այս օրը՝ հունիսի 15-ին, ցուցադրվեց Համո Բեկնազարյանի նկարահանած առաջին հնչյունային ֆիլմը՝ «Պեպոն»։
«Պեպոն» Գաբրիել Սունդուկյանի պիեսն է, կատակերգություն, որը գրվել է 1870 թվականին։
Ստեղծագործությունը բազմիցս բեմադրվել էր Թիֆլիսի թատրոններում ու լավ ծանոթ էր թե՛ հայ, թե՛ վրաց հանդիսատեսին: Իրադարձությունները զարգանում էին հենց այդ հայաշատ քաղաքում:
Նկարահանումների մասին լուրը շատ արագ է տարածվում, ամբողջ պրոցեսը ընթանում էր բնակչության համընդհանուր հետաքրքրության մթնոլորտում, իսկ էկրան բարձրանալուն պես ֆիլմը հռչակվում է գլուխգործոց` դասվելով ողջ խորհրդային կինոյի լավագույն գործերի շարքում, հաղթարշավելով նաև մի շարք արտասահմանյան երկրներում, այդ թվում` Միացյալ Նահանգներում։
«Պեպոյի» երաժշտությունը գրել է Արամ Խաչատրյանը։ Նա ֆիլմի համար գրել է երաժշտության 6 տարբեր օրինակ, որոնք բոլորը մերժվել են Բեկնազարյանի կողմից: Ի վերջո, ռեժիսորը հաստատեց 7րդ տարբերակը, ու դա դարձավ Խաչատրյանի կինոդեբյուտը:
Պեպոյի հայտնի երգի տեքստի հեղինակը գրեց Եղիշե Չարենցը:
Նկարահանումներից առաջ երկար քննարկվել է՝ ի՞նչ լեզվով նկարել ֆիլմը: Բոլորի համար ըմբռնելի համր կինոյի դարաշրջանն ավարտվել էր: Կրկնօրինակումը դեռ գոյություն չուներ: Իսկ բազմազգ Խորհրդային Միության ժողովուրդների համար հասկանալի ընդհանուր լեզուն ռուսերենն էր, բայց հեղինակներն ուզում էին անպայման ունենալ նաև հայերեն տարբերակ: Այսպիսով՝ միաժամանակ նկարվում է երկու ֆիլմ` հայերեն և ռուսերեն: Հաղթահարելով նաև ռուսերեն արտասանության, առոգանության հետ կապված խնդիրները` դերասանները հասնում են ապշեցուցիչ արդյունքի: Անշուշտ, ֆիլմի հաջողությունը պայմանավորված էր նաև հանճարեղ դերասանական կազմով` Հրաչյա Ներսիսյան, Ավետ Ավետիսյան, Համբարձում Խաչանյան, Դավիթ Մալյան, Հասմիկ, Տատյանա Մախմուրյան, Նինա Մանուչարյան և այլք:
Սունդուկյանն իր պիեսը կատակերգություն է անվանել, սակայն «Պեպո» ֆիլմին վերաբերող օտարալեզու նյութերում ամենից հաճախ «դրամա» բառն է հանդիպում։ Բեկնազարյանի ֆիլմի արժանիքներից մեկն այն է, որ նրան հաջողվել է կատակերգություն բեմադրել` դրամատիկական տարրերով:
Նկարահանումները տեղի են ունեցել Թիֆլիսում, Երևանում և Մոսկվայում։
Գործի էկրանացման մասին վաղուց երազող Բեկնազարյանը կանգնեց մի շարք խնդիրների առաջ: Նախ պետք է կարողանար գնալ և հանդիսատեսին տանել անհետացած ժամանակի հետքերով, քանի որ Թիֆլիսի կյանքը շատ էր փոխվել: Մյուս կողմից էլ հավաստի միջավայր վերստեղծելու համար նա պիտի կարողանար ճշգրիտ պատկերել անցյալ ժամանակի կենցաղն ու բարքերը և այնպիսի մանրամասներ հավելել, որ չխախտելով գրական հիմքը, կինոնկարը մոտ ու հասկանալի լիներ ժամանակակից հանդիսատեսին: Բեկնազարյանն, իհարկե, լավ գիտեր այդ քաղաքը. մի քանի տարի ապրել և աշխատել էր այդտեղ: Այնուամենայնիվ, որպես ֆիլմի երկրորդ ռեժիսոր հրավիրեցին Երևանի Սունդուկյանի անվան պետական թատրոնից Արմեն Գուլակյանին, ով հիանալի գիտեր հին Թիֆլիսը: Վերջինս մի շարք վառ դետալներ հուշեց և ֆիլմում խաղաց նաև կինտոներից մեկի դերը:
Կինտոները թիֆլիսյան կենցաղի յուրատեսակ ծնունդ էին` արհեստավորներ, ձկնորսներ, շուկայում միրգ ու բանջարեղեն վաճառողներ, սրամիտ ու կենսուրախ, մշտապես խնջույքների մասնակից` ուտող-խմող, երգ ու պար սիրող, հաճախ` անեկդոտների հերոս, երբեմն` գործազուրկ և աղքատ: Գլխավոր հերոսը` Պեպոն և նրա ընկերները կինտոներ են: Նրանք հնում կրում էին յուրօրինակ տարազ, որն ասես թելադրում էր որոշակի շարժուձև, պահվածք: Շուկայի վաճառական կինտոների վառ կերպարներն ու ռեպլիկները յուրահատուկ կոլորիտ են հաղորդել ֆիլմին և մյուս հերոսների արտաբերած որոշ արտահայտությունների հետ վաղուց դարձել են թևավոր խոսքեր։
Պիեսին հավելված մի քանի տեսարաններ հատկապես հարստացրել են կինոնկարը: Այս առումով արժանի են հիշատակման բաղնիքի տեսարանը` հարսնատեսը, և իհարկե, եկեղեցում ծնված բամբասանքի տեսարանը: Մարդիկ, իբրև «կինեմատոգրաֆիկ ենթատեքստ» կրկնելով այն շարժումը, երբ զույգ-զույգ հավատացյալները պատարագի ժամանակ միմյանց են փոխանցում Քրիստոսի հայտնության կամ հարության ավետիսը, այստեղ փոխանցում են բամբասանքը. «Դարչոն Կեկելին թողիլ է…»:
Բեկնազարյանն ամեն անգամ նորովի է անդրադարձել ոտնահարված կանացի արժանապատվության թեմային: Սուբյեկտիվ կինոխցիկն այստեղ «գովերգում է» Կեկելի ամոթխած գեղեցկությունը, նրա երկար փարթամ վարսերն ու բարեկազմ մարմինը: Խոնարհ աղջկան անամոթաբար զննում են գռեհիկ կանայք. «Համա՛ թե լավ ապրանք է»: Նույն կինոխցիկը, իմիտացնելով Կեկելի գլխապտույտը, նրանց պատկերում է առանց լիրիկայի` կոպիտ, տգեղ: Անցումները պոեզիայից` պրոզային, գեղեցիկից` առօրյա գռեհկությանը և հակառակը, սահուն հերթագայվում են մի քանի անգամ: Նույն այդ ժամանակաշրջանում հազիվ թե գտնվի ֆիլմ, որտեղ այդչափ զուսպ և ճաշակով մատուցված լինի իրականում բավական բաց, ինտիմ` կնոջ մերկությունը պատկերող տեսարանը: Պատահական չէ, որ այն գեղագիտական մեծ ազդեցություն է գործում մինչ օրս, այդ թվում` օտարերկրյա հանդիսատեսի վրա:
Կինոմետաֆորի հիանալի օրինակ է բամբասանքը, որ իր առաջին քայլերն արել էր դեռևս «Նամուսում», այստեղ այն արդեն վերաճում է «պտտահողմի», ծնունդ առնելով եկեղեցում, դուրս է գալիս փողոց, վազում, մագլցում աստիճաններով, պատշգամբից պատշգամբ ցատկում, Կեկելին պատեպատ տալիս: Կինոխցիկի շարժման հետագիծն արտապատկերվում է նաև չարախինդ կանանց դեմքերին, նրանց չափազանցված` գրոտեսկային կերպարներում: Այդպես «Պեպո» ֆիլմում Բեկնազարյանի ռեժիսորական ոճը հասնում է իր գագաթնակետին:
Զուր չէ, որ նա այս ստեղծագործությունը համարում էր իր «ամենասիրելի զավակը»:
ՆԱՐԻՆԵ ՂԱԼԱՄՅԱՆ
